Lamarkizm i neolamarkizm
Za pierwszą materialistyczną teorię ewolucji uznaje się lamarkizm. Pod wątpliwość uznawała ona niezmienność cech danego gatunku oraz powstawanie nowych odmian w wyniku naturalnych mechanizmów. Twórcą lamarkizmu był francuski biolog Jean Baptiste de Lamarck. Szczegóły swojej teorii przedstawił w książce „Filozofia zoologii” z 1809 roku.
Zwolenników nowej tezy było niewielu, nazywano ich lamarkistami. Lamarck uważał, że organizmy powstają poprzez ewolucję biologiczną, czyli prostsze formy przekształcają się w bardziej złożone, reagując jednocześnie na wszelkie zmiany, jakie zachodzą w środowisku. Lamarkizm opiera się na dwóch zasadach: nieużywanie narządów prowadzi do ich zaniku, bo tylko te stale używane podlegają rozwojowi oraz jeżeli zmiany wystąpią u obu płci są dziedziczone przez potomstwo.
Lamarck swoją teorię potwierdzał licznymi przykładami, jednak jego wnioski nie wywołały szczególnego znaczenia w środowisku naukowym. Odrzucano je, bo nie uwzględniały roli Boga w stworzeniu świata, a Lamarck w żaden sposób nie obalał tego powszechnego założenia. Dopiero po jego śmierci obserwacje okazały się być cenne, zwłaszcza w momencie ogłoszenia nowej teorii ewolucji, opracowanej przez Karola Darwina. Jednakże, choć idea ewolucji nie została zaakceptowana na początku XIX wieku, to tezy o zmienności oraz dziedziczeniu cech nabytych szybko uznano za prawidłowe i stały się one podłożem dla wielu innych teorii, również darwinowskiej.
Kontynuacją lamarkizmu oraz jednocześnie opozycją do darwinizmu był neolamarkizm. W tej teorii ewolucji znaczenie, jakie dobór naturalny ogrywał w procesie ewolucji organizmów, był ograniczony do minimum. Zgodnie z zasadami klasycznego lamarkizmu uznawano dziedziczenie cech nabytych oraz że czynniki środowiskowe przyczyniły się do dziedzicznej zmienności. Twórcą neolamarkizmu był Nägeli, który swoje twierdzenie przedstawił na łamach książki „Mechaniczno-fizjologiczna teoria ewolucji”, opublikowanej w 1864 roku. Nägeli akceptował zasady ewolucji, jakie przedstawił Lamarck, czyli odmienne mechanizmy ewolucji w przypadku roślin oraz zwierząt, posiadających układ nerwowy. Ważnym punktem zarówno lamarkizm, jak i neolamarkizmu był pogląd, że nabyte właściwości podlegają dziedziczeniu.
Nägeli wyróżnił jednak zbiory cech, dzięki którym lepiej można zrozumieć zależności ewolucyjne dla niektórych gatunków. Naukowiec dostrzegł cechy ogólne, które umożliwiają funkcjonowanie na pewnym etapie rozwoju, ale występują na innym etapie u ssaków, a inny u owadów. Przedstawił też cechy, jakie podlegających zmianom adaptacyjnym. Takie zmiany są konieczne do powstawania nowych gatunków, ale jednocześnie uniemożliwiają szybkie przejście na wyższy poziom, np. przekształcenie płaza od razu w gada. To następuje bowiem w wyniku doskonalenia się organizmu, co jest wyjątkową właściwością materii żywej, zapewniają to określone fizykochemiczne parametry materii.